Transaminaze – Šta su i zbog čega mogu biti u porastu?
Transaminaze su enzimi koje naše telo proizvodi kako bi olakšalo razmenu aminokiselina – esencijalnih građevinskih jedinica proteina. Međutim, njihova uloga daleko prevazilazi ovu osnovnu funkciju. Povišene vrednosti transaminaza u krvi često ukazuju na potencijalne probleme sa jetrom, ali i sa drugim organima poput srca i mišića. U ovom tekstu ću detaljno objasniti šta su transaminaze, zašto su važne, koji su uzroci njihovog porasta i kako se to stanje može dijagnostikovati i tretirati.
Šta su transaminaze i zašto su važne za funkciju jetre?
Transaminaze su enzimi odgovorni za proces transaminacije – prenos amino grupa sa jednog molekula na drugi. Ova biohemijska reakcija je ključna za sintezu neesencijalnih aminokiselina i za održavanje azotne ravnoteže u organizmu. Njihova prisutnost u krvi u povišenim koncentracijama često je signal oštećenja ćelija jetre, jer se u normalnim uslovima ovi enzimi nalaze unutar ćelija i u krv dospevaju samo kada dođe do ćelijske destrukcije.
Koji su glavni enzimi jetre?
Enzim ALT
Alanin aminotransferaza (ALT) je enzim koji se uglavnom nalazi u jetri i specifičan je pokazatelj hepatocelularnog oštećenja. Kada su ćelije jetre oštećene, ALT se oslobađa u krvotok, zbog čega njegova povišena vrednost ima dijagnostičku važnost.
Enzim AST
Aspartat aminotransferaza (AST) se nalazi u jetri, ali i u srcu, bubrezima, mišićima i mozgu. Povišene vrednosti AST mogu ukazivati na probleme sa jetrom, ali i na patologije drugih organa, te se uvek posmatra u kombinaciji sa ALT enzimom.
Koje su normalne vrednosti transaminaza u krvi?
Referentne vrednosti se mogu blago razlikovati u zavisnosti od laboratorije, ali se okvirno kreću:
ALT: 7–56 IU/L
AST: 10–40 IU/L
Vrednosti iznad ovog raspona zahtevaju dalje ispitivanje uzroka, naročito ukoliko su uvećane višestruko.
Koji su glavni uzroci povišenih transaminaza?
Virusni hepatitis (A, B i C)
Infekcije virusima hepatitisa izazivaju inflamaciju i razaranje hepatocita, što direktno dovodi do oslobađanja transaminaza u krv.
Ciroza jetre
Dugotrajna oštećenja jetre mogu dovesti do fibroze i formiranja oštećenog tkiva, što remeti funkciju jetre i izaziva porast enzima.
Masna jetra
Nealkoholna bolest masne jetre (NAFLD) je čest uzrok blago povišenih ALT i AST, naročito kod osoba sa prekomernom telesnom težinom, insulinskom rezistencijom i metaboličkim sindromom.
Autoimuni hepatitis
Reč je o hroničnom oboljenju gde imunološki sistem napada sopstvenu jetru. Povišeni nivoi transaminaza su često prvi znak ovog poremećaja.
Infarkt miokarda i srčana insuficijencija
Zbog prisustva AST enzima u srčanom mišiću, njegovo drastično povećanje može ukazivati na oštećenje srca, naročito kada je ALT normalan ili blago povišen.
Bolesti mišića (distrofija i miozitis)
Degeneracija i inflamacija mišićnog tkiva mogu dovesti do oslobađanja AST (i u manjoj meri ALT) u krv.
Upotreba raznih lekova
Hepatotoksični lekovi poput paracetamola, statina, antibiotika i antiepileptika mogu uzrokovati oštećenje jetre i povišene enzime.
Celijakija
Nepodnošenje glutena može izazvati sistemsku inflamaciju, uključujući oštećenje jetre, što se reflektuje na testovima funkcije jetre.
Bolesti štitne žlezde
Hipotireoza i hipertireoza mogu indirektno uticati na funkciju jetre i dovesti do odstupanja u laboratorijskim parametrima.
Koji su najčešći simptomi povišenih transaminaza?
Umor i slabost
Jedan od prvih simptoma koji pacijenti prijavljuju jeste neobjašnjiv i dugotrajan osećaj iscrpljenosti. Ovaj oblik hroničnog umora često nije povezan sa naporom ili nedostatkom sna, već sa smanjenom sposobnošću jetre da efikasno filtrira toksine, metaboliše hranljive materije i održava energetski balans u telu. Umor se može pogoršavati tokom dana i nije osvežen ni nakon odmora.
Bol u stomaku
Nelagodnost ili bol lokalizovana u gornjem desnom kvadrantu abdomena može biti znak proširene ili upaljene jetre (hepatomegalija). Ova vrsta bola je često tupa i konstantna, ali može postati intenzivnija prilikom pritiska na to područje. Ponekad se bol širi ka leđima ili desnom ramenu, što dodatno otežava dijagnostiku bez laboratorijskih nalaza.
Mučnina i povraćanje
Kod osoba sa povišenim transaminazama jetra gubi deo svoje detoksikacione funkcije. Kao rezultat toga, toksini se zadržavaju u organizmu, što može izazvati osećaj mučnine, povraćanje, nadimanje i opšti osećaj nelagodnosti u digestivnom traktu. Ovi simptomi su naročito izraženi nakon obroka bogatih mastima ili alkoholom.
Žutica (žutilo kože i beonjača)
Nakupljanje bilirubina, koji jetra više ne može efikasno da preradi, dovodi do žućkastog prebojavanja kože, beonjača i sluznica. Žutica je jasan klinički znak da je jetra ozbiljno kompromitovana. Može se javiti postepeno ili iznenada, u zavisnosti od osnovnog uzroka, kao što su hepatitis, ciroza ili opstrukcija žučnih puteva.
Tamna mokraća
Visoki nivoi konjugovanog bilirubina izlučuju se putem urina, dajući mu karakterističnu tamnosmeđu ili boju crnog čaja. Ova promena se često javlja pre nego što dođe do žutice i može biti prvi vidljiv znak da nešto nije u redu sa funkcijom jetre.
Svetla stolica
Kada žuč ne dospeva do creva u dovoljnoj količini, zbog obstrukcije ili disfunkcije jetre, stolica gubi svoju tipičnu braon boju i postaje svetla, sivkasta ili glinasta. Ovaj simptom je direktna posledica manjka žučnih pigmenata i često ide u paru sa tamnom mokraćom i žuticom.
Povišene transaminaze kod dece
Kod dece, povišene vrednosti ALT i AST često ostaju neprimećene sve dok se ne otkriju rutinskom analizom krvi. Mogu ukazivati na različita stanja — od urođenih metaboličkih poremećaja (npr. Wilsonova bolest, glikogenoze), preko virusnih infekcija (poput hepatitisa A), do autoimunih procesa. Takođe, kod dece sa celijakijom, čak i u odsustvu tipičnih gastrointestinalnih simptoma, transaminaze mogu biti povišene. Ne sme se zanemariti ni uticaj određenih lekova (npr. antiepileptici), koji kod dece mogu izazvati toksičnost jetre. Redovne kontrole, rana dijagnostika i multidisciplinarni pristup su od suštinske važnosti.
Povišene transaminaze kod dece
Kod dece, povišene vrednosti ALT i AST često ostaju neprimećene sve dok se ne otkriju rutinskom analizom krvi. Mogu ukazivati na različita stanja — od urođenih metaboličkih poremećaja (npr. Wilsonova bolest, glikogenoze), preko virusnih infekcija (poput hepatitisa A), do autoimunih procesa. Takođe, kod dece sa celijakijom, čak i u odsustvu tipičnih gastrointestinalnih simptoma, transaminaze mogu biti povišene. Ne sme se zanemariti ni uticaj određenih lekova (npr. antiepileptici), koji kod dece mogu izazvati toksičnost jetre. Redovne kontrole, rana dijagnostika i multidisciplinarni pristup su od suštinske važnosti.
Povišene transaminaze u trudnoći
Tokom trudnoće, svako odstupanje jetrenih enzima mora se ozbiljno shvatiti. Blagi porast transaminaza može biti benigan, ali značajnije povišenje može signalizirati ozbiljna oboljenja kao što su:
Intrahepatična kolestaza trudnoće
Poremećaj izlučivanja žuči, praćen intenzivnim svrabom, bez osipa.
HELLP sindrom
Ozbiljna komplikacija povezana sa preeklampsijom, kod koje dolazi do hemolize, povišenih jetrenih enzima i smanjenja trombocita. Ovo stanje zahteva hitnu hospitalizaciju.
Akutna masna jetra trudnoće
Retko, ali opasno stanje koje može dovesti do otkazivanja jetre.
Zbog potencijalnog rizika po majku i plod, svaka trudnica sa povišenim transaminazama treba biti upućena hepatologu i perinatologu radi daljih ispitivanja i praćenja.
Kako se dijagnostikuje povišen nivo transaminaze?
Analiza krvi (ALT i AST vrednosti)
Osnovni test kojim se započinje ispitivanje funkcije jetre.
Testovi funkcije jetre (GGT, ALP, bilirubin)
Omogućavaju sveobuhvatan uvid u stanje hepatobilijarnog sistema.
Ultrazvuk jetre
Neinvazivna dijagnostička metoda za detekciju strukturalnih promena.
Biopsija jetre
Kada je dijagnoza nejasna, biopsija pruža konačan histološki uvid u uzrok oštećenja.
Kako se lečiti u slučaju povišenih transaminaza?
Antivirusna terapija (hepatitis)
Specifična terapija zavisi od tipa hepatitisa i stadijuma bolesti.
Prestanak konzumacije alkohola
Alkohol ima direktno hepatotoksično dejstvo, te njegovo isključivanje često vodi normalizaciji enzima.
Promena ishrane (masna jetra)
Ishrana sa niskim udelom zasićenih masti, uz povećan unos biljnih vlakana i antiinflamatornih namirnica.
Prekid upotrebe štetnih lekova
Lekovi odgovorni za oštećenje jetre moraju se obustaviti ili zameniti alternativama.
Kako smanjiti transaminaze na prirodan način?
– Detoksikacija organizma pomoću biljnih preparata poput silimarina
– Povećan unos vode, minimum 2–2.5 litra dnevno
– Redovno kretanje i fizička aktivnost
– Uravnotežena ishrana bogata antioksidansima
– Izbegavanje industrijske hrane, aditiva i rafinisanog šećera
Ko sam ja?
Ja sam sertifikovani health coach, holistički nutricionista, autor šest knjiga, organizator najpopularnijeg detoks programa u regionu – “5 dana detoks program”, kao i idejni tvorac linije suplemenata pod brendom Totally Wellness, formulisanih u saradnji sa eminentnim evropskim naučnim timom.
Nakon ozdravljenja od karcinoma levog bubrega, od 2005. godine posvećena sam zdravom načinu života. Moj potpuni oporavak inspirisao je pronalaženje svrhe u daljem deljenju znanja o značaju zdrave ishrane i građenja kvalitetnih navika, te sam u Njujorku završila studije health coachinga, u Amsterdam “Kushi Institut”, a u Beogradu nutricionizam.
